Οι Διαταραχές του Λόγου σε παιδιά προσχολικής ηλικίας

Ονοματολογία

Γλωσσικές Δυσλειτουργίες, Γλωσσικές διαταραχές, Προβλήματα Λόγου, Προβλήματα Φωνής και Ομιλίας είναι ορισμένοι από τους όρους που χρησιμοποιούν οι ειδικοί, με τη βοήθεια των γλωσσολόγων, για να αποδώσουν όσο το δυνατό πιο σωστά και με μεγαλύτερη ακρίβεια, εκείνο, που αντιλαμβανόμαστε όλοι σαν δυσκολία του παιδιού στην προφορική του επικοινωνία και ιδιαίτερα στη συνομιλία του με τους άλλους. Ένα αναλυτικό πίνακα των δυσκολιών παρουσιάζουμε στη συνέχεια με λόγια απλά.

Μειονεκτήματα στη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού – προβλήματα στην ομιλία του

  • Δεν μιλάει
  • Φαίνεται πως κατανοεί τη γλώσσα αλλά δεν μπορεί να βγάλει τις λέξεις προς τα έξω
  • Μιλάει δυνατά ή πολύ σιγά
  • Δε λέει τους δύσκολους φθόγγους όπως δ,θ,ρ,σ,ζ τους παραλείπει ή τους αντικαθιστά με άλλους
  • Μιλάει μόνο όταν του μιλούν
  • Αποφεύγει να μιλάει μπροστά σε συμμαθητές του
  • Δεν έχει κανονικό ρυθμό στην ομιλία του
  • Δεν μπορεί να δημιουργήσει προτάσεις με τρεις, τέσσερις ή πρεισσότερες λέξεις
  • Μπερδεύει τα γένη και χρησιμοποιεί τα άρθρα λανθασμένα
  • Δεν χρησιμοποιεί σωστά τις αντωνυμίες
  • Απλοποιεί τις σύνθετες λέξεις
  • Χρησιμοποιεί τον πληθυντικό αριθμό
  • Απλοποιεί τα συμπλέγματα συμφώνων
  • Η χρήση γενικά των γραμματικών κανόνων στο λόγο είναι κάτω του μέσου όρου
  • Ξεχνά παλιές λέξεις όταν μαθαίνει νέες
  • Δεν κατανοεί απλές οδηγίες που του δίνονται
  • Δυσκολεύεται να βάλει σε σειρά τις σκέψεις του όταν περιγράφει ή συζητά κάποιο θέμα
  • Χάνει τον ειρμό και αναλώνεται σε λεπτομέρειες όταν διηγείται μια ιστορία ή κουβεντιάζει
  • Υπάρχει ρινικότητα στη φωνή και την ομιλία του
  • Επαναλαμβάνει φθόγγους ή συλλαβές μέσα στη λέξη

Ψάχνοντας για την αιτία

1. Επιγραμματικά, οι αιτίες που προκαλούν τα παραπάνω προβλήματα στη γλωσσική εξέλιξη και ομιλία μπορεί να είναι:
2. Δυσμενείς συνθήκες στο οικογενειακό, σχολικό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον
3. Κληρονομικά αίτια, γενετικοί παράγοντες, εγκεφαλοπάθειες
4. Βλάβες στην ακοή ή την όραση
5. Βλάβες της κυριαρχίας, βλάβες του φωνητικού μηχανισμού

Τα στάδια της γλωσσικής ανάπτυξης

•    Άναρθρες κραυγές, 0-3 μηνών
Η κυριότερη φωνητική παραγωγή του βρέφους στην περίοδο αυτή είναι το κλάμα. Μ’ αυτό εκφράζεται με το περιβάλλον του.
•    Ψελλίσματα, 4-5 μηνών
Δεν είναι μορφή επικοινωνίας. Με τους φθόγγους αυτούς που παράγει το παιδί γίνεται η φυσική άσκηση των φωνητικών  του οργάνων.
•    Ιδιόρρυθμες λέξεις, 6-8 μηνών
Γίνεται μίμηση της ομιλίας των ενηλίκων. Η γλωσσική αυτή παραγωγή λέγεται ηχολαλία.
•    Μεμονωμένες λέξεις, 9-12 μηνών
Εμφανίζονται οι πρώτες λέξεις. Είναι κοινές για όλες τις γλώσσες π.χ. μαμά, μπαμπά κ.α.
•    Περίοδος των ερωτήσεων και της κατανόησης, 13-18 μηνών
Το παιδί προσφέρει ορισμένες λέξεις και σημειώνει πρόοδο στην κατανόηση της ομιλίας των άλλων. Οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι η περίοδος αυτή είναι αποφασιστική για τη διάγνωση καθυστέρησης της ομιλίας.

•    Εμπλουτισμός του λεξιλογίου, 19-24 μηνών
Το παιδί προφέρει το όνομά του. Χρησιμοποιεί προτάσεις που αποτελούνται από μία λέξη. Προφέρει περίπου 20 λέξεις και κατανοεί 200.
•    Ο σχηματισμός των προτάσεων, 2-3 ετών
Σχηματίζει προτάσεις που τις αποτελούν μέχρι τρεις λέξεις. Χρησιμοποιεί ουσιαστικά, επίθετα, αντωνυμίες και επιρρήματα. Προφέρει μέχρι την ηλικία των τριών χρόνων μέχρι 300 λέξεις και κατανοεί γύρω στις 1000 λέξεις.
•    Προνηπιακή – νηπιακή ηλικία, 3-6 ετών
Κατά την περίοδο αυτή, από την ηλικία δηλαδή των τριών χρόνων και μετά, η γλωσσική εξέλιξη του παιδιού είναι ραγδαία. Ένα παιδί έξι ετών χρησιμοποιεί 2500 λέξεις και κατανοεί 6000. Βασική προϋπόθεση βέβαια το κατάλληλο πολιτιστικό – κοινωνικό περιβάλλον, η κανονική νοημοσύνη, η καλή κατάσταση του φωνητικού μηχανισμού κ.α.

Τα πιο γνωστά είδη των διαταραχών του λόγου

1. Αλαλία: Το παιδί δεν προφέρει ούτε λέξη. Ίσως βγάζει μερικές άναρθρες κραυγές. Διακρίνουμε πολλές μορφές αλαλίας. Έτσι, μιλάμε για Ακουστική αλαλία, προσωρινή αλαλία, επιλεκτική αλαλία κλπ.
2. Αφασία: Το παιδί δεν μπορεί να μετατρέπει τα προφορικά του ερεθίσματα σε έννοιες ή τις έννοιες σε προφορικά σύμβολα. Η αφασία είναι πολύ σπάνια σε παιδιά και οφείλεται σε βλάβες του εγκεφαλικού φλοιού. Για ελαφρές περιπτώσεις χρησιμοποιείται ο όρος Δυσφασία. Στη Δυσφασία έχουμε μερική απώλεια της ικανότητας οργάνωσης ή κατανόησης και προφορικής εκφοράς του λόγου.
3. Αφωνία: Η άρθρωση κατά την ομιλία παραμένει άθικτη, αλλά εξαφανίζεται η φώνηση. Λείπει δηλαδή ο τόνος της φωνής. Έτσι το παιδί μιλάει ψιθυριστά. Η αφωνία μπορεί να είναι μόνιμη ή παροδική ανάλογα με την αιτία που την προκάλεσε. Η διάγνωση της αφωνίας είναι εύκολη, η θεραπεία της όμως παρουσιάζει δυσκολίες.
4. Αλεξία: Υπάρχει πλήρης ανικανότητα για εκμάθηση της ανάγνωσης γι’ αυτό και ονομάζεται και δυσαναγνωσία. Προκαλείται  από βλάβη στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα.
5. Δυσαρθρία: Υπάρχει έλλειψη συντονισμού ανάμεσα σε άρθρωση, φώνηση και αναπνοή λόγω βλάβης του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος. Η ομιλία είναι ακατανόητη, η φωνή τρέμει και δεν υπάρχει σε αυτή ρυθμός, χρόνος και μελωδία. Ακόμα, η κινητική κατάσταση των χειλιών και της γλώσσας παρουσιάζει ατέλειες. Παράλυση των μυών των χειλιών επιφέρει δυσκολίες στην προσφορά των Χειλικών συμφώνων π, β, φ, ενώ η παράλυση των γλωσσικών μυών προκαλεί αδυναμίες στην προφορά των συμφώνων ν, λ, ρ, τ, δ. Δυσαρθρία παρουσιάζουν τα παιδιά που πάσχουν από εγκεφαλική παράλυση. Σε περιπτώσεις που η άρθρωση είναι διαταραγμένη σε βαθμό ώστε να μην μπορεί το παιδί να αρθρώσει ούτε μία λέξη, μιλάμε για αναθρία.
6. Δυσλαλία: Το παιδί δεν μπορεί να προφέρει ένα ή περισσότερα φωνήματα. Το παιδί δηλαδή ψευδίζει. Λέει π.χ. χιακάκι αντί για σακάκι (αντικατάσταση φθόγγων), σήρα αντί για σήμερα (παράλειψη συλλαβών), υπάχρω αντί για υπάρχω (αντιμετάθεση γραμμάτων). Κάνει επίσης και διάφορες άλλες  αλλοιώσεις και προσθήκες με αποτέλεσμα ο λόγος να είναι δυσνόητος και να προκαλεί το κοινό γλωσσικό αίσθημα. Διακρίνουμε τρεις μορφές δυσλαλίας (μερική, πολλαπλή, καθολική).
7. Δυσφωνία: Παρουσιάζεται διαταραχή στην ένταση, ύψος, διάρκεια και χροιά της φωνής με αποτέλεσμα αυτή να μην ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της ομιλίας. Αιτία είναι κυρίως η ελαττωματική λειτουργία των φωνητικών χορδών. Σε περίπτωση ολικής βλάβης του φωνητικού συστήματος προκαλείται πλήρης ανικανότητα στη χρήση της γλώσσας. Και στη δυσφωνία ανάλογα με την αιτία που την προκαλεί διακρίνουμε διάφορα είδη.

8. Δυσγραμματισμός: Το παιδί δεν είναι σε θέση να σχηματίσει προτάσεις. Η ομιλία του χαρακτηρίζεται από γραμματικά και συντακτικά λάθη. Ο δυσγραμματισμός ονομάζεται και νηπιακός αναγραμματισμός ή αγραμματισμός. Τα αίτια που προκαλούν το δυσγραμματισμό είναι κυρίως: κληρονομική προδιάθεση, εγκεφαλικές βλάβες στην πρώτη παιδική ηλικία και βαρηκοΐα.
9. Ταχυλαλία: Λέγεται και βατταρισμός. Ο βατταριστής είναι αυτός που ο λαός ονομάζει  «παπατρέχα». Η ροή του λόγου είναι διαταραγμένη και η ομιλία έχει ένα γρήγορο ρυθμό. Οι λέξεις προφέρονται βιαστικά, παραλείπονται συλλαβές ή επαναλαμβάνονται, υπάρχει περιορισμένη χρήση των συμφώνων, ενώ μεγάλες προτάσεις δεν προφέρονται ολόκληρες. Η άρθρωση δεν είναι ευκρινής και καθαρή. Έτσι η ομιλία δεν γίνεται πλήρως κατανοητή και η επικοινωνία είναι δύσκολη.
10. Σιγματισμός: Το παιδί δεν μπορεί να προφέρει σωστά το σ. Η κορυφή της γλώσσας βρίσκεται ανάμεσα στα δόντια, με αποτέλεσμα να μειώνεται η συχνότητα γιατί ο αέρας δεν εκπνέεται (εξέρχεται) από τη σωστή θέση. Το σιγματισμό τον καταλαβαίνουμε ορισμένες φορές και με το μάτι μας βλέποντας τη θέση που παίρνει η γλώσσα ανάμεσα στα δόντια.
11. Ρωτακισμός: Το παιδί δεν μπορεί να εκφέρει το ρ που σύμφωνα με τη γνώμη των ειδικών είναι ο πιο δύσκολος φθόγγος της γλώσσας εξαιτίας του ιδιόρρυθμου αρθρωτικού του μηχανισμού.  Η αντικατάσταση του ρ με άλλο φθόγγο ονομάζεται παραρωτακισμός. Οι αρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι συγγραφείς ονόμαζαν το ρ «σκυλίσιο γράμμα» από το ήχο που βγάζει το θυμωμένο σκυλί. Από ρωτακισμό έπασχε ο μεγάλος ρήτορας της αρχαίας Αθήνας, Δημοσθένης, ενώ παραρωτακιστής ήταν ο Αλκιβιάδης.
12. Ρινολαλία: Ο ήχος των φθόγγων δεν είναι συνηθισμένος. Ακούγεται κάπως παράξενα έχοντας έντονη ρινική χροιά. Σκεφτείτε πώς μιλάμε όταν έχουμε δυνατό συνάχι. Αυτό συμβαίνει γιατί, για διάφορους λόγους, τη θέση της στοματικής κοιλότητας για την εκφορά των φθόγγων παίρνει η ρινική κοιλότητα. Η ρινολαλία παρουσιάζεται με τρεις διαφορετικές μορφές: ανοιχτή, κλειστή και μεικτή.
13. Ηχολαλία: Το παιδί επαναλαμβάνει συνεχώς στερεότυπες φράσεις. Η ηχολαλία σχετίζεται με τον παιδικό αυτισμό, τη σοβαρή νοητική καθυστέρηση και με διάφορα σύνδρομα.
14. Βραδυλαλία: Παρά τις προσπάθειες που κάνει το άτομο, η ομιλία γίνεται σε πολύ αργό ρυθμό. Προκειμένου να πει μια πρόταση ο χρόνος είναι τουλάχιστον διπλάσιος από το χρόνο ομιλίας ενός ατόμου με φυσιολογική ομιλία.
15. Γλωσσικός αρνητισμός: Τα αίτια της γλωσσικής αυτής διαταραχής είναι ψυχογενή.  Αρνητικά βιώματα και τραυματικές ψυχικές εμπειρίες που έζησε το άτομο, το εμποδίζουν να χρησιμοποιήσει την ομιλία που έχει κατακτήσει αν και δεν αντιμετωπίζει καμία οργανική βλάβη.
Στις διαταραχές του λόγου ανήκουν επίσης η δυσλεξία και ο τραυλισμός. Η γνώση των αιτίων που τις προκαλούν, της συμπτωματολογίας και της αντιμετώπισής τους από τον παιδαγωγό είναι απαραίτητη. Τότε μόνο θα μπορέσει να βοηθήσει αποτελεσματικά το παιδί τόσο στη σχολική πρόοδο όσο και στη κοινωνική του προσαρμογή. Γι’ αυτό κρίνουμε σκόπιμο να αναφερθούμε ξεχωριστά σε αυτά τα δύο γλωσσικά φαινόμενα σε επόμενα άρθρα παρουσιάζοντας όσο το δυνατόν περισσότερα πρακτικά στοιχεία. Υπάρχουν και άλλα είδη διαταραχών του λόγου που εμφανίζονται σπανιότερα στα παιδιά. Περιγράψαμε τα σημαντικότερα. Αν κάποιος ενδιαφέρεται για μια ή περισσότερες διαταραχές του λόγου, απ’ αυτές που αναφέρουμε, μπορεί στη σχετική βιβλιογραφία που παραθέτουμε να βρει περισσότερα στοιχεία.

Προβλήματα λόγου και μαθησιακές δυσκολίες

Τα προβλήματα στη γλωσσική ανάπτυξη που παρουσιάζει ένα παιδί στην προσχολική ηλικία αποτελούν και πρώιμα σημεία-ενδείξεις για μαθησιακές δυσκολίες αργότερα στο Δημοτικό και στο Γυμνάσιο. Έχει βρεθεί ότι το 60-70% των παιδιών που έχουν διαταραχές του λόγου στην προσχολική ηλικία εμφανίζει μετέπειτα δυσκολίες μάθησης που συνοδεύονται κάποιες φορές και με προβλήματα συμπεριφοράς.

Η θέση του/της παιδαγωγού

Ο/Η παιδαγωγός πρέπει και μπορεί να αντιληφθεί τις δυσκολίες που παρουσιάζει το παιδί στην προφορική του επικοινωνία. Τις καταγράφει και συνεργάζεται με τους γονείς του παιδιού για να μάθει αν και αυτοί έχουν διαπιστώσει κάτι παρόμοιο και ζητά να πληροφορηθεί σε ποιες ενέργειες έχουν προχωρήσει. Αν οι γονείς του παιδιού δεν έχουν αντιληφθεί τίποτε ή έχουν αμελήσει τότε τους συμβουλεύουν με λόγια απλά και κατανοητά για το τι συμβαίνει και ότι είναι ανάγκη να επισκεφθούν κάποιον ειδικό για να μάθουν την αιτία της διαταραχής και την αντιμετώπισή της. Στη συνέχεια συνεργάζεται και ο/η ίδιος/α με τον ειδικό για να εντάξει στο καθημερινό σχολικό πρόγραμμα προτεινόμενες ασκήσεις και δραστηριότητες που θα βοηθήσουν το παιδί να ξεπεράσει το πρόβλημά του.

Βιβλιογραφία
1. Αλεξάνδρου Κων. , Οι διαταραχές της ομιλίας, Αθήνα.
2. Δράκος Γεώρ. , 1998, Ειδική Παιδαγωγική των προβλημάτων λόγου και ομιλίας, Αθήνα
3. Καλαντζής Κων. , 1973, Διαταραχές του λόγου στην παιδική ηλικία, Αθήνα
4. Παπασιλέκας Αθαν. , 1979, Διαταραχές του λόγου στην παιδική ηλικία, Αθήνα
5. Χασάπης Ιωάν. , 1978, Ψυχοπαθολογία της Νηπιακής Ηλικίας, Αθήνα